یکی از زیباترین خیابان های این شهر که با درختان سر به فلک کشیده اش در گذشته و آب و هوایی بس دلپذیر در حال حاضر، به وجود آورنده ی خاطرات زیادیست، خیابان ملک آباد مشهد می باشد. بوستان سرسبز وکیل آباد با پوشش بسیار متنوع گیاهی و پرندگانی که در دل خود جای داده است نه تنها برای مسافرین این شهر بلکه برای ساکنین آن نیز محلی خوش آب و هوا با زیبایی بسیار در تمام فصول سال به شمار می آید.
اگر کمی کنجکاو باشید، نام ملک را در گوشه کنار این شهر و حتی پایتخت ایران بسیار خواهید دید. کتابخانه ها، موزه ها، بیمارستان، درمانگاه و اراضی که سال هاست صرف امور خیریه می شوند، تمامی اینها یاداور مردی بزرگ و خیرخواه هست که نام خود را تا ابد در دل مردمان این شهر و کشور ماندگار کرده است.
مقدمه
حسین ملک معروف به حاج حسین آقا ملک متولد شهر تهران در تاریخ 10 خرداد 1250 می باشد. فرزند ارشد حاج محمد کاظم ملک‌التجار، دارای خانواده ایی اصالتا تبریزی و مجتهدزاده بود. او که به واسطه ی عقاید پدری تاجر،سیاست مدار و سخت گیر در تربیت صحیح فرزندان، در مدارس دارالشفا و صدر تهران و نیز مدرسه ی آلیانس تحصیل کرده و با اشخاص عالی رتبه ایی همچون محمد علی فروغی ادیب و نخست وزیر سالیان بعد در ارتباط بود،پس از تحصیل به کمک پدر رفت و در اداره ی املاک او مخصوصا در مشهد نقش بسیار زیادی داشت به طوریکه در مشهد ماندگار و فعالیت خود را آغاز کرد.
حاج حسین آقا ملک که در آن سالها مقیم مشهد شده بود ، در طی عمر 101 ساله ی خود 3 بار ازدواج نمود که ماحصل آن 5 دختر به نام های عزت الملوک، ملکزاده و صدیقه و نیز فلورت و رزت هستند. چندی پیش عزت‌الملوک ملک، فرزند ارشد حاج حسین ملک واقف موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک گفت: دخترم، فاطمه سود‌آور فرمان فرما در حال گردآوری و تدوین دست‌نوشته‌های پدربزرگش است و بعد از تصمیم‌گیری نهایی این دست‌‌نوشته‌ها کتاب خواهند شد.در مصاحبه ایی که با ایشان شده بود راه و روش پدر و نیز تربیت صحیح والدین، هم اکنون سرلوحه ی زندگی فرزند و حتی نوه ی آن بزرگوار قرار داده شده است.
سرآغاز این راه
پدر از راه تجارت و از جانب املاک وسیع موجود در خراسان ثروت انبوه خود را به فرزندانش بخشید و حاج حسین که در یکی از سفرهایش با نفایس حرم آشنا شده بود با دیدن نسخه ایی از دیوان ” ابن یمین فرومدی” در نیشابور تصمیم به تاسیس کتابخانه ایی بزرگ در سن 28 سالگی، نمود و این خود راه را برای پیدایش اولین کتابخانه و موزه ای عظیم و قابل تحسین آغاز کرد.او که با راه و روشی نوین سبک زندگی جدیدی را در نوجوانی برای خود برگزید، آثار فرهنگی، هنری زیادی را در طول عمر با عزت از آن خود کرد زیرا معتقد بود که قبل از هرچیز باید سواد فرهنگی کشور را بالا برد که پس از سالها تلاش و زحمت در عرصه فرهنگ و اقتصاد، نهایتاً همه اموال خود را یا وقف کرد و یا از آنها در انجام کارهای خیرخواهانه و عام‌المنفعه بهره‌گرفت،
کتابخانه ملک که طبق وصیت نامه ی آن بزرگوار پس از فوت به آستان قدس رضوی سپرده شد،در تاریخ 1278 در مشهد تاسیس و سپس به تهران منتقل گردید.این مجموعه یکی از 6 گنجینه بزرگ نسخ خطی ایران و دارای حدود 100 هزار کتب چاپی، 3568 کتب چاپ سنگی و 548 عنوان نشریه ادواری در 6000 مجلد است که البته بخش قابل تعملی از کتب چاپی متعلق به قبل از سال 1320 شمسی هستند که در زمره ی نخستین کتاب های چاپی ایران قرار دارند. البته که غیر از مخازن کتاب و تالارهای مطالعه، بخش های مجهزی هم برای انجام امور فنی از قبیل مرمت نسخ خطی، عکاسی و تهیه میکروفیلم، صحافی، جلدسازی و … ایجاد شده اند. . حاج حسین منزل اجدادی خود در بازار تهران، بین الحرمین، را نیز با تمامی وسایل از جمله مبلمان، نقاشی ها و تمامی اموال وقف کرده بود و بدین شکل تمامی مردم بدون در نظر گرفتن هیچ رتبه ایی حق بازدید از این مجموعه را همه روزه بجز روزهای تعطیل برخوردار شدند.
موزه ملی ملک
۱- مجموعه سکه شامل بیش از 10 هزار قطعه سکه و مدال ایرانی از سده ششم پیش از میلاد تا دوران پهلوی و نیز سکه هایی از یونان، جانشینان اسکندر، امپراتوری بیزانس، خلفای اسلامی و امپراتوری عثمانی
۲- مجموعه آثار هنری شامل تابلوهای نقاشی هنرمندان به نام ایرانی مانند کمال الملک غفاری، لطفعلی صورتگر، هادی خان تجویدی و برخی نقاشان اروپایی و لوستر و مبلمان
۳- مجموعه هنر لاکی شامل 86 قطعه قلمدان، قاب آیینه و سرچسبدان که با نقاشی لاکی آراسته شده اند و برخی شان حدود 300 سال قدمت دارند.
۴- مجموعه تمبر شامل بیش از 100 هزار قطعه تمبر از نخستین تمبرهای منتشر شده در ایران و جهان تا زمان حاضر.
۵- مجموعه فرش شامل 44 تخته قالی و قالیچه از نقاط مختلف ایران که بوسیله زبده ترین بافندگان دو سده اخیر بافته شده اند.
۶- مجموعه بانو ملک شامل تابلوهای نقاشی قاجاری، نسخه های خطی، قلمدان، سرقلیان و آثار لاکی که تعدادشان به 47 اثر می رسد. این مجموعه در سال 1385 توسط بانو عزتملک ملک، فرزند مرحوم حاج حسین ملک و ناظر استصوابی موقوفات ملک به موزه اهداء شده است.
۷- مجموعه آثار خوشنویسی که آثاری از بزرگ ترین و نامدارترین خوشنویسان ایران و اسلام مانند یاقوت مستعصمی، علیرضا عباسی، میرعماد، احمد نیریزی، درویش عبدالمجید طالقانی، میرزا غلامرضا اصفهانی و… را در خود جای داده است.
ساختن آینده
ملک اموال زیادی را وقف کتابخانه کرد تا پس از مرگش درآمدی برای توسعه کمی و کیفی آن فراهم باشد. او در ۲۹ تیر۱۳۲۳ قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه وقف کرد، و نیز در دو نوبت در سال‌های ۱۳۲۵ و ۱۳۳۰ املاک و مستغلات دیگری را وقف آستان قدس رضوی کرد و درآمدشان را به کتابخانه اختصاص داد. املاک وقفی در سال ۱۳۳۰ شامل ۲۰ قطعه زمین بزرگ کشاورزی در خراسان و تعداد زیادی دکان در بازار تهران بود. ساخت مدرسه زرین ملک در چناران در سال ۱۳۳۸شمسی، ساخت درمانگاهی واقع در باغ حاج نصیر چناران، ساخت درمانگاهی واقع در باغ سجادیه تربت جام، احداث حمام، رختشوی‌خانه و زورخانه در محله حاج نصیر چناران از دیگر فعالیت‌های عام‌المنفعه حاج حسین ملک است که به واسطه کثرت موقوفاتش، او را «بزرگترین واقف تاریخ معاصر ایران» می‌دانند. وسعت موقوفات ملک تا حدی است که آستان قدس رضوی اداره‌ای مجزا به نام «اداره موقوفات ملک» دارد. از دیگر کارهای خیریه او اختصاص دو میلیون متر مربع زمین جهت ساخت خانه برای فرهنگیان و واگذاری چند ده هزار متر زمین برای پارک «وکیل‌آباد» در مشهد است.پارکی که به واسطه ی اقدام بشر دوستانه ی او در واگذاری آن به شهرداری و تاکید به استخدام ساکنین باغ و جلوگیری از اخراج آنها، دعای خیری عظیم بدرقه ی دنیا و آخرت خود کرده است.
درگذشت او
سرانجام در چهارم مرداد 1351 در منزل آبا و اجدادی این بزرگ واقف چشم از جهان فرو بست.رفتنی که باعث فراموش شدن نام و آثار جاودانه ی او نشد.موزه و کتابخانه ی او در مشهد و تهران مامنی برای نگهداری آثار هنری و ماندگار بسیاری همچون بیش از سه هزار و 500 قطعه سکه تاریخی است. آرامگاه ابدی او در غرفه ی شرقی دارالحفاظه حرم مطهر رضوی در نزدیکی پدرش می باشد.
زندگینامه و وقفیات در یک نگاه :
موقوفات حاج حسین آقا ملک که از سال ۱۳۱۶ تا ۱۳۴۰ در هفت مرحله اهدا شده است:
1361/08/06: کتابخانه ملی ملک (شامل ساختمان کتابخانه، همان خانه پدری حاج حسین آقا در بازار حلبی ساز‌های تهران)
1323/04/29: خرید قطعه زمین معروف به باغ ملّی تهران از شهرداری که اکنون ساختمان موزه و کتابخانه در این زمین واقع است.
۲۵/ ۱/ ۱۳۳۰: وقف ۲۹ مورد رقبه از جمله سه دانگ مزرعه و قنات تقی آباد در خراسان، سه دانگ مزرعه شهر طوس سفلی و سه دانگ مزرعه جمع آب.
۱۰/ ۱۲/ ۱۳۲۵: وقف ۱۶ رقبه از جمله شش دانگ قلعه نوی فریمان، شش دانگ مزرعه باغ عباس، شش دانگ قریه تقی آبادو سه دانگ قریه عشق آباد
۱۳/ ۸/ ۱۳۳۱: قنات سجادیه با کلیه اراضی و اشجار و انهار، خشکه کاری منشعب از قنات سجادیه تا قنات قلعه نو میرزاجعفر. (تربت جام)
۶/ ۷/ ۱۳۳۴: وقف رقباتی از جمله سه دانگ مزرعه و قنات فخرآباد، نصف مزرعه و قنات پشت باغ و سه‌دانگ مزرعه خاکستری
۲۷/ ۳ / ۱۳۴۰: وقف ۲۴ رقبه از جمله نصف مزرعه لنگر، نصف مزرعه تقی آباد، نصف مزرعه بلندگرد، نصف مزرعه خرم آباد و نصف مزرعه اسدآباد
مسیر زندگی حاج حسین ملک:
۱۲۵۰: حسین ملک در شب یازدهم ربیع الاول ۱۲۸۸ ق. در خانه پدری اش در تهران به دنیا آمد.
۱۲۷۸: برای نخستین بار به همراه پدرش به مشهد سفر کرد.
۱۲۸۰: برای نخستین بار به همراه پدرش به مکه مشرف شد.
۱۲۸۴: برای اداره املاک پدرش در مشهد مستقر شد.
۱۲۸۷: با نوابه قدسیه (زهرا)، دختر میرزاعبدا…، متولی مسجد و موقوفات گوهرشاد ازدواج کرد.
۱۲۸۸: حاج حسین آقا ملک توسط مجاهدین مشروطه دستگیر می‌شود و در مسجد جامع گوهرشاد شلاق می‌خورد.
۱۲۹۲: برای مداوای گوش و چشمش به اروپا سفر کرد.
۱۲۹۳: از اروپا به ایران بازگشت.
۱۲۹۶: پدرش ملک التجار دار فانی را وداع گفت.
۱۲۹۸: همسرش نوابه قدسیه دارفانی را وداع گفت.
۱۳۰۰: به ۱۴۳ هزار تومان بدهی متهم شد که متقبل شد در صورت تأیید بدهی اش، مزرعه چناران را به دولت واگذار کند
۱۳۰۱: با همسر دومش زرین ملک خانم ازدواج کرد.
۱۳۱۴: به اتهام دست داشتن در غائله گوهرشاد به چند ماه حبس و تحمل چند ضربه شلاق محکوم شد.
۱۳۱۴: عمارت باغ وکیل آباد ساخته می‌شود.
۱۳۱۶: شروع به وقف کتابخانه ملی ملک و دیگر رقبات کرد.
۱۳۲۳: قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه وقف کرد.
۱۳۳۸: حدود ۲۰۰ هکتار زمین تقدیم فرهنگیان مشهد شد.
۱۳۳۹: حاج حسین آقا ملک شروع به نوشتن شرح حال خود می‌کند.
۱۳۳۹: اهدای زمین به کارکنان اداره اقتصاد ملی ایران به وسعت ۱۲۰ هزار مترمربع
۱۳۳۹: اهدای زمین به وسعت ۲۰۰ هزار مترمربع به کارکنان اداره پست و تلگراف
۱۳۴۲: زمین‌های قلعه وکیل آباد وقف ساکنانش شد.
۱۳۴۳: اهدای زمین برای تجدیدبنای شیرخوارگاهِ کودکان بی سرپرست در مشهد
۱۳۴۳: اهدای زمین زندان مشهد به وسعت ۱۵۰ هزار مترمربع
۱۳۴۵: باغ ملی مشهد را که در آن زمان ۴۰ هزار متر مربع مساحت داشت وقف عام کرد. این باغ اکنون ۲۶ هزار متر مربع وسعت دارد.
۱۳۴۸: حاج حسین ملک باغ وکیل آباد را که در آن زمان ۱۵۰ هکتار وسعت داشته برای استفاده عموم مردم مشهد وقف می‌کند.
۱۳۵۱: وی در روز چهارشنبه 4 مرداد ۱۳۵۱ خ. / ۱۳۹۲ ق. در خانه پدری اش، در تهران، دارفانی را وداع گفت.
